Diğerleriyle birleşmese bile her harfin ayrı ayrı manası vardır. Eğer olmasaydı, Cenabı Hak Kur’an’da zikir buyurmazdı. Elif, lam, mim, ha, mim, yasin, kaf, sad, nun gibi.
Bu makale şunu bildirecektir:
Diğerleriyle birleşmese bile her harfin ayrı ayrı manası vardır. Eğer olmasaydı, Cenabı Hak Kur’an’da zikir buyurmazdı.
Elif, lam, mim, ha, mim, yasin, kaf, sad, nun gibi. Ancak onların manasını Cenabı Hak bilir, bir de kâmil evliyalar bilir ki “Ve ma ya’lem te’vili illallah ve’r-rasihûn fi’l-ilm”1 buyrulmuştur.
İlimde derinlik yakalayanlar evliyayı kiramdır. Onlar değil midir ki bilgiyi zahire öğretmişlerdir. O ilmi kitaptan, medreseden öğrenmeye imkân yoktur. Onun öğretmeni Hak Teâlâ’dır ki “Er-Rahman alleme’l-Kuran”2 buyurmuştur. Nitekim Senai de demiştir:
Aşk râ Bu Hanife ders nekerd Şafiî ra der u rivayet nist
Tercüme: Aşkı Ebu Hanife okutmadı, onun hakkında Şafii’nin de bir duası yoktur.
Bu makale şunu da bildirecektir elif Hak’tır veya akıldır. Çünkü “Evvel ma halekallah el-akl” (Allah Teâlâ’nın ilk yarattığı, akıldır.) buyrulmuştur. Vakıa diğer harfler elife benzemez. Fakat dikkat edersen, hepsinde elif mevcuttur. “Ba”da üç elif vardır. “Ta” ile “sa” da böyledir. Kalanları da bunun gibi değerlendirmek lazımdır. Bundan dolayı, harf ne kadar çeşitliyse de hepsinde de Hüda mevcuttur. “Ve nahnu akrebu ileyhi min hablil verîdi”3 buyrulmuştur. Boyun damarı da bir mekândadır. Fakat Cenabı Hakk’ın bulunmadığı, kudretinin ermediği hiçbir makam, Hak Teâlâ ile varlık bulmayan hiçbir şey yoktur. “Huvel evvelu vel âhiru vez zâhiru vel bâtın.”4 Âlem, bütün odur. Fakat görecek göz nerede!
860
Burada “dal” ile “zal”ı misal olarak getirişim, gelişigüzel değildir. Onlarda gömülü, saklı olan manaları söylemek isterim. Her ne kadar harfler manasız sayılmakta ise de zarflananın, zarf içinde gizlendiği gibi harflerde de birçok manalar gizlidir. Fakat o zarflanmış dediğim manalar halktan gizlidir. Haşmetli bir zatın köhne, yırtık bir elbise içinde gizlendiği gibi harflerde de böyle manalar gizli olmasaydı Kuranı Kerim’de onlar nasıl zikrolunurdu?
Âlemin sırrı olan Cenabı Yezdan, “elif, lam, ra, ha, mim” gibi harfleri kendi kelamında
865
şundan dolayı zikir buyurmuştur ki zarfa bakarak içinde saklananı anlayasınız. Taha ve Yasin de böyledir.
Hafız değilsen Kuranı Kerim’i aç, bak! Başka yerlerde zikrolunan bu kabil harfleri söylemeye gerek yoktur. Çünkü yaygın ve bilindiktir. Bu kadar işaret kâfidir. Muhatap söz anlamaz takımından ise o başka.
(SAYFA 39) Akıldan, ilimden nasibi olmayan zavallı işaretten anlamaz.
870
Her şerefli harfin tefsirinde tefsir edenler güzel ve ince manalar söylemişlerdir. Fakat harflerin içindeki (derinliklerindeki) manalar ki ilim sahiplerinin idraklerinin ötesindedir. Onları Cenabı Hak’tan başka hiç kimse bilemez, onları hakkıyla bilmek, ancak Allah’a mahsustur. Eğer onların anlaşılması Hüda tarafından istenseydi, diğer ayetler gibi onları açıklardı. Kereminden diğer lütufları izhar buyurduğu gibi bu harflerin de terkibini emir buyururdu.
875
Nasıl ki Kuranı Kerim’de ticaretin helal, faizin haram olduğunu açıkça bildirmiştir. Nasıl ki müminleri cennete yakın, kâfirleri cehennemde hapsedilmiş kılmıştır. Fakat ben, sizin anlayacağınız derecede, sizin kavrayışınıza sığacak oranda onlardan size biraz bahsedeceğim. “Elif” Hüda’nın evvel ve âhir sıfatlarını temsil eder. Harflerin tertibinde “elif”, şunun için başta gelmiştir ki Cenabı Hak evveldir, sonradan gerçekleşen bir şeye bağlı değildir.
880
Gerçi “elif” “ba”ya nispetle evveldir. Fakat Cenabı Hakk’ın evvelliği böyle nispî değildir. Onun evvel vasfı, başlangıcı olmayan evveldir. Öncesi gibi sonrasının da nihayeti yoktur. “Ba” “elif” huzurunda secde ederek hayretinden yüzünü semaya çevirmiştir. Secde şekil olarak başla yapılır. Fakat bu secdedeki mana başkadır. Senin yükümlü olduğun secde manevidir, manadan sapanlar bunu takdir edemezler.
885
Aklın Hüda’ya bağlılığı, tanışmak suretiyledir. Bundan dolayı yükümlü olduğu ilk iş secde olmuştur. Hakk’ın huzurunda o (akıl) başsız olarak secde etmiştir. O mana damına kanatsız olarak uçar, yükselir. Hüda’nın emriyle huzurunda secde ederken daima Hak’la konuşur. Hilkatin kaynağı akıl idi. Cenabı Hak ona ne emir buyurduysa kabul etti: “Yüzünü bana çevir!” dedi, çevirdi; “Arkanı dön!” dedi, döndü;
890
“Kalk!” dedi, derhâl kalktı; “Otur!” dedi, hemen oturdu; sonra “Söyle!” dedi, söyledi; “Sus!” dedi, sustu; “Anla!” der demez anladı. Bu emirlerden hiçbiri ona ağır gelmedi. Cenabı Hak ne buyurduysa yerine getirdi.
Çünkü havf ve rica bağlarıyla bağlanmıştı. Hak Teâlâ Hazretleri buyurdu ki: “İzzetim hakkı için, kudret denizimden senin gibi kıymetlisi çıkmamıştır.
895
Has kullarım her iki dünyada beni seninle tanıyacaklardır. Dünyada asiler de senin aracılığınla bana gece gündüz itaat edeceklerdir. Bizden ecir ve sevab sana olduğu gibi eza ve ceza da yalnız sana yöneltilecektir.” Artık bu bahsi burada bırak da harflerdeki manaları anlat ki zarfta saklanandan haberdar olsunlar. Onu açıklamak zor iştir, söze gelmez, o mana incileri kelimeyle delinmez.
900
O manayı nasıl anlayabilirsin ki anlayışın da kavrayışın da üzerindedir.
(SAYFA 40) Ey pak can, sana onların suretlerinden bir işaret söyleyeyim ki ondan bir koku duyabilesin. Ondan bir koku hissedersen, artık o bir daha saklanmaz, her vakit onun yüzünü görürsün. Bu “elif”, harflerin tertibinde niçin evvel gelmiştir?
Onun özelliği ve saltanatı nedir? Şundan dolayı ki: O, bütün harflerin nakşında (bünyesinde) mevcuttur. O, imamdır, diğer harfler ardında saf bağlamışlardır.
905
Sonra saflar ona tâbi olmuşlardır, o hem hidayet eden, hem edilendir. Ey âlim, “elif”; evveldir, ahirdir, taze yeşil bir servi gibi ayakta durmaktadır. “Elif”ten sonra “ba” gelir ki “elif”ten ayrıdır. “Ta” ve “sa” gibi birer zarf-ı Hüda’dır “Ha” ile “hı”, “cim” gibi rükûdadırlar, korku ve ümit ile huşu hâlindedirler. “re” ile “ze”, her üçünden ziyade tevazu ve alçak gönüllülük üzere bulunuyorlar her ikisi de Hüda’yı çağırmaktalar.
910
Harfleri “ya” ya kadar birer birer gözden geçir. Hepsi böyledir. Düşün, anla! Çok ilginçtir ki şekten şüpheden kurtulmuş o kimselere göre bunların manaları hep birdir.
Ey aziz! İyi düşünürsen, her harfte eliften başka bir şey olmadığını görürsün. Dikkatle bak, “ba”da üç elif vardır. “Ta” ile “sa”yı da böyle bil! “Cim”in nakşında (yazılışında) üç “elif “gizlidir. “Ya”ya kadar bütün harflerde “elif” gizlenmiştir.
915
Eğer görüş sahibi isen bütün harflerde “elif”ten başkasına bakma! Burada hadsiz hesapsız sırlar gizlidir. Ben onları açıktan açığa söylersem, herkes o söze tahammül edemez, başını, ayağını (kendini) kaybeder. Halkın çoğu o yüzden sapkınlıkta kalır, hepsi Allah’tan uzaklaşır. Ancak saf ve metin akıl sahibi, derin düşünen akıllılar,
920
kendilerine Hak tarafından kitapsız, kâğıtsız sürekli ilim bahşedilen âlimler hariç. İlimleri akıldan değil, Hüda’dan olan, güzel nükteleri nakle dayanmayan arifler başkadır. Ey akıllı, bu sırları harflerden her birini “illiyyin”e5 kadar götüren anlar. Bu sırlar öyle nadir ve acayip incelikleri taşır ki gözler onlar vasıtasıyla Allah’ın yüzüne bakar ve onu seyreder. Her ne kadar şekilleri başka başka ise de bütün harflerde “elif”i görür.
925
Harflerin farklılığı onu yanıltmaz. Şat nehrine dalan ördek gibi. Belki su yüzündeki gemi gibi elsiz ve ayaksız akar gider. Şu hâlde ey oğul, sen Hakk’ı “elif” gibi bil, yaş, kuru ne varsa her şeyde onu gör. Ondan sonsuz suretler ortaya çıkar, lâkin gören göz, bir manadan başka şey görmez. Öyle değil mi ki bir şahısta iyi kötü birçok hâl ve hareketler görülür.
930
Gözün onların hepsinde de o şahsı görür. Sev dersen, onu seversin, gücenirsen ona gücenirsin. Ondan ortaya çıkan hayır- şer, iyi-kötü, küfür-din ne olursa olsun hiçbirinde o şahıstan başka bir şey göremezsin.
(SAYFA 41) İşte Cenabı-ı Hak da eşyada böyle çeşitli biçimlerde zuhur eder, onu canıgönülden seversin. O cümle hakikâtte bir değilse neden onun tarafına koşuyor,
935
neden daima o bire hayran oluyor, başkalarından kesilerek yalnız ona gidiyorsun? Öyleyse çokluk içinde yalnız o vardır, mevcudat yalnızca ondan ibarettir. Varlıklar manevi harflerdir. Onlarda gördüğünüz biçimler o manevi yüzün biçimleridir.
Bunun gibi, o harfleri doldurmuş olan “elif” de, kapları doldurmuş su gibidir. Sanatkâr da eserini böylece doldurmuştur.
İhlasda, imanda, oruçta ve dinde.
940
İtaat ve hayırlar dinin göstergesi olduğu gibi kilise semtinde dolaşmak da küfrün göstergesidir. Küfür ile dinin sayısız göstergesi vardır. Sen bunlardan her birini onun nakışlarından biri bil. Nakışlar uzaktan el, ayak gibidir. El, ayak vücuttan ayrı şeyler midir? Bir vücutta sayısız organ vardır: eller, ayaklar, yüz, baş, dudaklar, dişler, yanaklar, çene, gözler, kulaklar, burun, ağız.
945
Her âdemde bunun gibi yüzlerce şey vardır. Âdem olan bunların hepsini bir görür. Onun birliğine adetler şahittir.
Âkile göre bu çokluk tektir. Saydığım dış organlar hakkındaki hüküm, dâhili organlar hakkında da böyledir. O sayısız yaratılmışlar hep birdir. O, bu her ikisi de birdir. Akıllılara bir ipucu gösterdim, bu yeterlidir. Eğer küpte kimse varsa bu sır saklı kalmaz.
950
Bu sözlerden gene esrar dolu beyitlerime geri dönüyorum. Evliya arasında kutup bir olur. Hepsinin gözüne sürmeyi o çeker.
Aşığın sözü, insanı aşık eder. İnsan dağ kadar sağlam olsa, bir saman çöpü gibi kaldırır atar.
O zatın bu yönlendirmesini kabul ettim ve “Rebab”ın, Cenabı Hüdavendigâr’a mahsus ve ait olduğunu bildiğim için kitabıma Rebab ile başladım.
Yerin, göğün bütün zerreleri Cenabı Hakk’ı tespih etmektedirler.
Aşk, bir taraftan şükrü, diğer taraftan şikâyeti gerektirir.
Âdem evlatları yokluk âleminden varlık âlemine gelinceye kadar hatsiz hesapsız ve çeşit çeşit menzillerden geçmişlerdir.
Her ne kadar rebabdan herkesin dinlediği aynı ses ise de anladıkları mana aynı değildir.
Rüzgârın aslı sudur, sonunda gene su olacaktır. Bunun gibi sözün de aslı sudur.
Asıl farklılık, ruhlardadır, cisimlerde değil. Zira cisimler dört unsur ile var olur.
“Şüphesiz Allah işlerinize ve şekillerinize bakmaz. Kalplerinize ve niyetlerinize bakar.” hadisi şerifi hakkında.
Fikir amelden üstündür çünkü amel, vücut parçalarının işidir. Fikir ise kalp amelidir.
Evliyayı kiramın bakışları daima o nurdadır. Şu hâlde halka yönelttikleri bütün övgüler, hakikâtte Halık’adır.
Esas olmayan ve fani suretler ayna olursa, asıllar ve baki olan manaların da ayna olacakları apaçık ortadadır.
Bu dünya bazı insanlara göre yol göstericidir, bazılarına göre de yol kesicidir.
Bu âlem, her şeyi Allah’tan bilenler için hidayet ve vuslat vesilesi, Hak’tan bilmeyenler için dalalet ve ayrılık sebebidir.
Her neyi dost tutarsan taklitsiz, gayretsiz sen onun aynısısın ve onun cinsindensin! Çünkü cins, cinsi tarafına gitmeye çalışır.
Bu makale evvela şu hadisi şerifi tefsir edecektir: “Açlık, Allah’ın sıddıklarına ziyafetidir.” Onların vücutlarını açlıkla diriltir.
Evliyanın haddi aşması, isyanı, halkın itaatinden iyidir: Avam müminin işlediği birçok hayır, havasa nispetle günahtan sayılır.
Gerek beyaz gerek siyah dev insanın kendisindedir. Zina, adam öldürmek, haram yemek gibi şeyler siyah devlerdir. Bunları herkes görür ve bilir.
Ruhlar, cisimlerden önce Cenabı Hakk’ın rahmet deryasında balıklar gibi yaşamakta iken Hak Teâlâ Hazretleri “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” diye seslendi.
Kutup, bir padişah gibi bütün komutanlarına, askerine, hizmetçi ve yakınlarına mal, mülk, vilayet, makam verdiği hâlde hiçbirinden bir şey almaz.
Alem yaratılmazdan evvel yalnız nur ve aydınlık vardı. Cenabı Hak murat buyurdu ki: “O nur açığa çıksın.”, o nurdan bu zulmet âlemini yarattı.
Cenabı Hak buyurdu ki: Ben bu katran gibi siyah deryadan öyle bir inci çıkaracağım ki o nurlu deryada böyle şerefli inci bulunmaz. Bu inci insandır.
Halkın ruhları demir, bakır, gümüş, altın madenleri gibi birbirinden farklıdır. Her ruh hangi madenden gelmişse, bu âlemde kendi cinsiyle bağ kurar.
Görünürdeki zevkler görünüşe düşkün olanların bu görünürdeki zevkten, manevi zevke geçebilmeleri içindir. Ama dış görünüşe bakmayan veliler her bir şeyi vasıtasız görürler ve bilirler.
Saadet o kimsenindir ki aklı emir, nefsi esirdir. Hüsran da bunun aksine olan kimsenindir. Gene saadet, aklı erkek, nefsi dişi olanlarındır.
“Mecburi ölümden evvel ölünüz” ki baki ve ebedi kalasınız. Bir varlık ki şeytandandır ve şehveti dünyayı artırır büyütür, nefistir.
Her kim ki ölmeden evvel ölmez ise onun hareket ve sözü tamamıyla kahrolası nefsin aletleridir. Çünkü o, Hakk’a karşı umursamazdır.
Hikmeti ehlinden gayrıya verme ki ona zulüm etmiş olursunuz. Ehli olanlardan da men etmeyin ki onlara (ehil olanlara) zulüm edersiniz.
Bahar; biçimsiz, renksiz, kokusuzdur. Fakat yüzünü bir parlattığı vakit yüz binlerce çeşit renk ve koku meydana gelir.
Adem evlatları evvel toprak idi. Latif su, o toprağı bitki etti ve bitkiyi hayvan, hayvanı da insan eyledi.
Hak Teâlâ Hazretleri kendine âşıktır. Ona benzer kimse yok ki Hak Teâlâ Hazretleri ona baksın. Daima kendisiyle aşkbâzlık eder.
Dünyanın bütün işleri ve nimetleri çirkindir, sevimsizdir. Fakat çeşni ve lezzet aracılığıyla ayıpları örtülmektedir.
Dünyanın vefasızlığını ve çirkinliğini kesinlikle görmüş, anlamış olan âdemoğulları, gene ona meylederse biliniz ki o, mümin değildir.
Hak Teâlâ Hazretleri o cihanı kendi nurundan yarattı. O da Hak gibi baki ve sınırsızdır. O mana ve hikmet ki Âdem’in gelmesiyle açığa çıktı.
Veliler kaplara benzer. Aşk, marifet ve Hakk’ın yüzü, o kapların içinde bulunan şaraptır.
Mademki insan kendiyle sınırlıdır. Ondan Hak Teâlâ’nın razı olmadığı birçok fenalık ve haksızlıkların meydana gelmesi kaçınılmazdır.
Burada karar kılanlar ve bu hâle kanaat edenler ancak o hâletten nasip almamış olanlardır. Belki de o hâli ve o vakti inkâr bile ederler.
Evliyanın sohbeti insanı veli ettiği gibi, eşkiyanın sohbeti de eşkıya eder. Çünkü ruhlar birbirinden hırsızlık ederler, renk alırlar.
Yokluk (adem) iki türlüdür: Biri o ademdir ki onda hiçbir fayda yoktur, mutlak durgunluktur. Diğer bir adem (yokluk) vardır ki yok gibidir.
Hâlet üç çeşittir. Biri odur ki şahsa talepsiz ulaşır. Tekrar ister fakat yok olur. İkinci hâlet kişiye faydalıdır.
Faydasız sözler Hak eri için örtüdür, sıkıntıdır. Susmanın yüz binlerce üstünlüğü ve kârı ve sonsuz cihanı vardır (cihanlar değerindedir).
İnsan Hak aşkında kaybolduktan ve Hak’tan gayrısından temizlendikten sonra, artık onun cismine cisim deme! Her ne kadar cisim görünüyorsa da…
İyi kötü, güzel çirkin, saf tortu Hakk’a nispetle tek bir şeydir. Zira hepsi de onun kudret ve sanatının eseridir.
Mizan, semadan, arştan, kürsten daha yüksektir. Bunların hepsinin üstünde bir varlıktır. Çünkü iyi kötü her şey mizanla tartılır.
Hak Teâlâ Hazretleri halkı zulmetten yarattı. Zulmetten maksat, hayvani hayata sebep olan yemek, içmek, uyumak gibi şeylerdir.
Halik Teâlâ Hazretleri her ne kadar yüz binlerce, belki sonsuz yaratıkları durmaksızın yaratmışsa da hakikâtte hepsini bir görmek lazım.
Halk, dört kısımdır. Bir kısmı onlardır ki Allah yolunda, Allah rızası için sıkıntı ve dert çekerler, müşahede ümidiyle gayret ederler.
Koku, menzile rehberdir. Nasıl ki kokusu kediyi ete götürür. Koku alma kabiliyeti olan kişi canın kokusundan cana erişir.
Dünyayı kötülemek de dünya sevgisinden doğar. Gerek övgü, gerek yergi yoluyla olsun bir şeyi çok zikretmek, ona olan sevgiden ileri gelir.
Ruh iki çeşittir: Biri rihî (hayvani), diğeri vahyîdir. Birinci ruh-ı hayvanîdir. Ruh-ı vahyî enbiya, evliya ve müminlerin ruhlarıdır.
Âlemde birçok şeyhler vardır ki onlara aldananlar pek çoktur. Riyakârlıkla, şekillerinin gösterişiyle kendilerine veli süsü verirler.
Hakk’ı, Hak eri tanır, ama o kimse ki elest ahdinde Hak’la tanışıklığı olmamıştır ve “Elestü bi rabbikum” sırlarını Hak’tan işitmemiştir…
Dünyanın ahirete göre zaman olarak öncelikli olmasının nedeni şudur ki zehrin sonunda bir şeker olsun da kıymetini bilsinler.
Bütün enbiya ve evliya, ahireti istemeye istekli ve ibadet ve taatle meşgul olunması gerektiği hakkında çok sözler söylemişlerdir.
El-müminûn lâ yemûtûne bel yunkalûne min dârin ilâ dârin” Meal-i şerifi: “Müminler ölmezler, belki bir evden bir eve nakil olunurlar”…
Bir şahsın rütbesi kemale erişince yerde, gökte, küfürde, dinde, insanda, cinde, dağda, taşta özetle her şeyde Hüda’dan başka birşey göremez.
Kul ile Hak Teâlâ arasında yetmiş bin zulumat perdesi, yetmiş bin de nur perdesi vardır. Bu perdelerden geçmek çok gayret ister.
Dünyada ilahi uygulama öyledir ki enbiya ve evliya Hak’tan ne isterlerse derhâl istedikleri yanlarında beliriverir.
Gerçi salih amel, talibi sonunda Hüda’ya eriştirir. Fakat şeyhin sohbeti ondan daha üstündür. Zira bu, daha çok ve daha iyi yetiştirir.
Hak Teâlâ Hazretleri’nin ne âlemleri vardır ki bu âlem onlara nispetle bir zerredir. O sonsuz âlemleri Cenabı Hak evliyasına göstermiştir.
“O yolun nihayeti yoktur. Yol sensin ve senin için bir son vardır. Fakat eriştiğin zaman sende senlik kalmaz.”
Yıldızlarla ayın ve güneşin tesiri bir çırpıda gökten yere iniyor, doğmuşlar üzerinde tesirini gösteriyor.
Her kim âleme kendinden geçerek Hakk’ın nuruyla bakarsa, onun bu bakışı o cihana aittir. Sebep ve amaçla bakarsa, bu cihana ait olur.
İnsanda her şeye kabiliyet vardır; ilim, edep ve sanatları öğrenmek buna örnektir. Bu kabiliyet insanda potansiyel olarak vardır.
Şeyh, baş; müritler, organlar mesabesindedir. Organlar başa bağlı bulundukça ve baştan koparak ayrılmadıkça baş hükmündedirler.
Bir cinsten olan şeylerin çokça olması, ikiliğe neden olmaz. Şeriatların farklılığı, enbiyanın özelliklerinin farklılığındandır.
Halk iki kısımdır. Bir kısmı aslen kördür. Bir kısmı kör değil ama kötüye kullanma yüzünden gözlerinde güçsüzlük ortaya çıkmıştır.
İnsan yüz binlerce iş ve uğraşıdan sonra Hakk’a vasıl olduğu zaman gördü ki o ibadetler, kendisine erişen hediyelere nispetle hiçtir.
Kabiliyetli (veya ikballi) talebe, üstat gibi olur. Çünkü üstadının ilmini tamamen öğrenmiştir. Onun mertebesine erişmiştir.
Bu dünyada itaat ve suçtan, hayır ve şerden neye gayret edersen, onlar tohum değerindedir ki orada bitecektir.
Her ne kadar evliyaullahın sözleri zahir ehlinin sözlerine benzerse de, onlarda bir takım sırlar vardır ki zahir ehlinin sözlerinde yoktur.
Âşıklar nezdinde sıkıntı, rahattır; rahat da sıkıntıdır. Onların hâli halkın aksinedir. Kutup olan şeyh, yerde, göklerde Allah’ın halifesidir.
O şeyhle (yakin), o müritler (hüsnüzanlar), her dönem bakidirler. Fakat suretleri değişkendir, anlamları sonsuza değin ayakta kalacaktır.
Aklen mümkün olmayanları inkâr ederler, imkânsızlığına emindirler. Çünkü kendilerinden ve beşeriyetten geçememişlerdir.
Aletten, iyi kötü ne gibi fiil meydana gelirse, hakikâtte o iş, aleti kullanan şahsın işidir ve ondan sudur etmiştir.
Vasıl-ı ilallah olan veli, zaman zaman halk ile meşgul olup halkın gönlünden geçenleri söylerler; ne yediğin, ne yapacağın…
Hülâsa, Hüda’yı görenler yalnız Hüda’yı görür. Hüda’yı tanımayanlar yüzlerce, binlerce muhtelif şeyler görür.
Hakk’ı görmenin sonu yoktur, taliplere her an yüzü ve tecellisi erişir. Hüda’dan görmeyi dilerse, onda daha başka çeşit görmeler de vardır.
Hak Teâlâ Hazretleri bütün lütuf ve merhamettir. Zahirde kahır ve mihnet görünen şeyler de hakikâtte lütuf ve merhamettir.
“İnsanları emel orağıyla biçiyorum ki ruhları bu aşağılık âlemden kurtularak semaya çıksın ve nuruma karışsın. Bundan büyük fayda olur mu?”
İnsanın kadri, mertebesi talebine göredir. Her kim aradığını heyecanla talep ederse mertebesi o nispette fazlalaşır.
Bütün şekiller ve özelikler ilm-i ilahide vardır. Bundan dolayı, talibe lazımdır ki şekil ve özelliklerden geçerek aslına dönsün.
Onun mülkünün hududu yoktur. Mülk nedir ki onda ehadden başka şey yoktur. Melekler bundan dolayı ona secde ederler.
Âşığın aşkı kemalini bulduğu vakit arada ikilik kalmaz . Nitekim bir şair demiştir:“Ben aşığım, maşukum da kendimdir.”
İmanın aslı ancak zevk ve mesttir. Bir zahit ki imanından zevk duymuyor, onu ölü say! Her ne kadar diri görünse de.
“Sana mihnet, acı ve sevimsiz görünen her şey, cennetin dikenli yoludur; tatlı, hoş ve güzel görünen şeyler de cehenneme doğru giden yoldur.”
Küfür ile imanı, biri karanlıkla, diğeri nurla dolu iki testi farz et. Biri eğri yol, biri doğru. Biri hatanın ta kendisi, diğeri sırf sevap.
Hak Teâlâ Hazretleri bütün âlemleri Muhammet Mustafa’nın (s.a.v.) hürmetine yarattı ki “levlake lema halektel eflak” bunun delilidir.
Hak isteklisi için ilk yapılacak iş, kalbini nurlandırmaktır. “Yekâdu zeytuhâ yudîu” mantık-ı şerifince müminin kalbi zeyt gibidir.
Fakirin sözü birdir her ne kadar çeşitli yöntem ve ibare ve örnekler ile söylenmişse de. Dikkat edilirse görülür ki hepsi bir sözdür.
Nefis, düşmandır. Onu öldürmek, kahretmek talibin yapabileceği bir iş değildir. Onu öldürmek, ancak Hüda’nın yardımıyla mümkün olur.
Yerle gök, yerle gökte bulunan bütün âlem parçaları, Hakk’ın aletleridir. Hak Teâlâ ne isterse o olurlar, ne emrederse onu yaparlar.
İnsan, kendinden sefer ederek varlığından geçtiği zaman anlar ki evvelki varlık sonraki varlığın perdesi imiş.
Hak Teâlâ Hazretleri’nin âlemden maksudu âdemdi. Âlemi, âdem için yarattı. Şu hâlde âdem evvel, âlem sonra mevcut olmuş olur.
Az olursa damla, çok olur da akarsa çay, daha çok olursa fırat, daha çok olursa ceyhun, hadsiz payansız olursa derya denir.
Zikri çoğalttığında birçok şahısları bir araya toplamış gibi olursun. Şüphesizdir ki cemaatin bulunduğu yerde rahmet ve sevap da ziyade olur.
İlmi yüzünden okuyan bir okuyucu, onun mana ve sırrından habersizdir, okuduğu sözler ve ibarelerden hiç zevk duymaz.
Allah-ı Teâlâ’nın bir sofrası vardır ki onun mislini ne gözler gördü, ne kulaklar duydu ne de bir insanın hatır ve hayalinden geçti.
Hak yolunda esas, derttir, aşk-ı sadıktır, engelleri ancak bunlar kaldırabilir. Nerede dert var ise, derman oraya gider.
“Sizin bu fani ve sahte mallarınızı ve nefislerinizi ben satın aldım. Mukabilinde size müebbet cennet verdim.”
Sen cisimlerdeki can gibisin. İhsan da senden, şükür de. Her ikisinin de şeker gibi tatlı olması yine sendendir.
Kul, kaderin sırrına vakıf olursa, kendine isabet eden her şeyi Allah’tan bilir. “Sana isabet eden iyilik Alah’tan, kötülük kendindendir.”
Gözle görülen âlem gerçekte yoktur, yokluktur. Bakışlarla görülmeyen ve yok olan kudret ve mana âlemi ise vardır, mevcuttur.
Ruhun ıztırabı Hak’tan ayrı düşmesindendir. Bundan gafil olan insanlar dünya işlerine önem verirler. Fakat sıkıntıdan kurtulamazlar.
İnsanın aşkı arttıkça isteği de o nispette artar. Aşk, manadır. İnsanda talep, aşkının kuvveti derecesinde olur.
Merdan-ı Hüda’yı tanımak, Hüda’yı tanımaktan daha zordur. Çünkü Hak Teâlâ Hazretleri bütün mevcudatın sanatkârıdır.